درەختی بخور، یان ئەوەی لەعێراقدا پێی دەوترێت “شجرة علك الماء أو العلكة” بە کوردی خۆمان پێی دەوترێت “داری قەزوان” ،لەهەورامیشدا پێی دەڵێن دار وەن ،لە هەرێمی کوردستانی عێراق (سلێمانی) کە “ئاوی کۆکە یان بخور یا قاوە”ی لێ بەرهەمدەهێنرێت.
ئەم درەختە قەزوان یان بەنوێشە، جگە لە دروستکردنی دەرمانی کۆکە سروشتییە و زۆر بە تامە، میوەی درەختەکە لە دروستکردنی جۆرەقاوەیەکدا بەکاردێت کە پێی دەوترێت قەزوان، کە بۆن و تامێکی خۆش و جیاوازی هەیە .
بەدرووستی قاوەی کوردی نزیکەی دووسەدە لەمەو بەر بەتەواوەتی لە ئەوروپا بڵاو بووەتەوە.
ئەم دارە کە ناوی قەزوانە لەسروشتی کوردستاندا دەڕوێت لەهەموو سروشتی تورکیا بگەڕێیت دارێکی قەزوان نابینیت ئەوەی کەهەیە لەباشوری ڕۆژهەڵاتی تورکیا دا یە کەدەکاتە باکوری کوردستان تورکیان نەداری قاوەی لێیە نە داری قەزوان.
لەسەدەی نۆزدادا فەرەنسیەکان بۆ ماوەی سەد ساڵ بازرگانیان پێوەکردوەتاوەکو کۆتایی ساڵی 1930 قاوەی کوردی بەناوی kurdish coffee
هەناردەی وڵاتانی ئەوروپا کراوە لەگەڵ دامەزراندنی وڵاتی کۆماری تورکیا لەساڵی 1932 دا قاوەی قەزوان بەهایەکی کلتوری و نەتەوەییکوردی هەبوو وەک هەموو بەها کلتوریەکانی دیکەی نەتەوەی کورد تورکیا مۆرکی کورد بوونی لێسەندراوەتەوە هەر زوو ناوەکەیان لە قاوەیقەزوانەوە گۆڕی.
ئەم درەختە کەش و هەوایەکی دیاریکراوی نییە و لە ناوچە شاخاویەکانی هەرێمی کوردستان هەیە،
بە پێی زانیاریەکانمان درەختێکی دەریای ناوەڕاستە، چونکە تەنانەت لە کرواتیاشدا دەبینرێت .
سودەکانی ناوکی قەزوان:ـ
بێگومان داری قەزوان بە ھەموو بەشەکانیەوە کۆمەڵێک سودی ھەیە ھەرلەچرۆ تازەکانیەوە ھەتا گەڵا و فەریکە قەزوان و ئەو بنێشتە تاڵەیکەلێی دەردێت و پاشتریش کە دەکوڵێنرێت و دەکرێتە بنێشتی کوردی .
بەڵام ئەوەی ئێمە لێرەدا باسی لێوە دەکەین سودەکانی قەزوانە کە لەشکر حەمید ئەندازیاری خۆراک لە کوردستان ئاماژەی پێداوە :-
١- بونی چەوری سوودبەخش وپاڵ پێوەنانی چەوری زیانبەخش.
٢- بۆ بەھێزکردنی مێشک وئەعساب و کۆئەندامی دەمار بەهێز دەکات بەهۆی بوونی ڤیتامینەکانی A , B تێیدا.
٣- بەھێزکردنی جگەروفرمانی جگەر.
٤- بۆ ساڕێژبونەوەی برین وزام.
٥- چاررەسەرە بۆسنگ گیران وەک لەسەرەوە باسمان کرد لە کۆکەدا دەورێکی چاکی هەیە.
٦- چارەسەری کەم خوێنی دەکات.
٧- پوکانەوەی ئێسک چارەسەر دەکات.
٨- چارەسەرێکی باشە بۆ ڕۆماتیزم.
٩- ھەرسکردنی خۆراک ئاسان دەکات و قەبزی ناھێڵێت.
١٠ـ هەروەها لەشکر حەمید، ئەندازیاری خۆراک دەڵێت “قەزوان سوودی زۆری هەیە بۆ تەندروستیی مرۆڤ، پسپۆڕانی تەندروستی ئاماژەبەوە دەکەن هۆکارە بۆ چالاککردنی سپڵ، جگەر، گورچیلە و چالاککردنی سوڕی مانگانەی ئافرەتان”.
ئامادەکردنی/ سروشت عومەر
*لە عەرەبیەوە وەرگیراوە کە وەسفی جوانی و چاکی ئەم دارەی کوردستان کراوە